Afazja to spowodowane organicznym uszkodzeniem odpowiednich struktur mózgowych częściowe lub całkowite zaburzenie mechanizmów programujących czynności mowy u osoby, która już uprzednio opanowała te czynności.

Przyczyny afazji:

- udary mózgu (70-80%),

- urazy czaszkowo-mózgowe (5-15%)

- guzy mózgu (5-15%)

Generalnie rozróżniamy afazję: Broca (inaczej: motoryczna, ruchową, ekspresji, syntagmatyczną) i Wernickego (inaczej: sensoryczna, czuciowa, recepcji, paradygmatyczna).

Paul Broca w drugiej połowie XIX wieku przedstawił przypadek pacjenta, który miał prawie całkowicie zniesioną zdolność mówienia przy niemal w pełni zachowanej zdolności rozumienia mowy. Jako uszkodzenie wskazywał na boczną powierzchnię płata czołowego lewej półkuli mózgu (tj. w obrębie tylnej części dolnego zakrętu czołowego lewego).

Osoba z afazją Broca może mieć praktycznie zachowaną sprawność aparatu artykulacyjnego, zazwyczaj jednak zaburzeniom mowy towarzyszy apraksja ust i języka. Zdarza się, że osoba powtarza ciągle te same sylaby, słowa czy kilka wyrazów (tzw. embol). Bywa, że mówi całe fragmenty np. wierszy, modlitw, które mogły zostać zachowane, ponieważ były wcześniej często używane i zostały silnie zautomatyzowane. Jeżeli osoba z afazją Broca mówi, to jest to mowa sylabizowana, niepłynna, wysiłkowa. Zdarzają się też perseweracje.

Carl Wernicke niedługo po doniesieniach Braca przedstawił przypadki pacjentów, którzy w zasadzie mówili normalnie, lecz nie rozumieli ani mowy własnej, ani innych osób. Jako uszkodzenie zlokalizował u nich boczną powierzchnię lewego płata skroniowego. W afazji tej nie tyle mówienie lecz to, co jest mówione, ulega zaburzeniu. Osoba chora nie jest w stanie powtarzać słów, ani nazywać wskazane obiekty. Zdarzają się perseweracje, zaburzone jest też czytanie i pisanie.

A. Łuria proponuje następujące rozróżnienie afazji:

1. Afazja kinetyczna (eferentna-ruchowa, ośrodkowo-ruchowa) – powstaje na skutek uszkodzenia ośrodka Broca. Charakteryzuje się zaburzeniem płynności i automatyzacji ruchów artykulacyjnych. Chory ma trudności z przejściem z jednego układu artykulacyjnego w drugi. Pojawiaja się perseweracje, rozpada się wzorzec ruchowy głosek.
2. Afazja kinestetyczna (aferentna-ruchowa, dośrodkowo-ruchowa) – powstaje w wyniku uszkodzenia zakrętu zarodkowego w obrębie kory czuciowej dla aparatu artykulacyjnego. Charakteryzuje się zaburzeniem analizy i syntezy doznań czuciowych pochodzących od narządów mowy. Osoba chora nie czuje jak powinien być ułożony aparat artykulacyjny, co skutkuje deformacją głosek, możliwe jest mieszanie się głosek przedniojęzykowych lub zębowych, co widać także w piśmie.
3. Afazja dynamiczna – powstaje w wyniku uszkodzeń w obrębie kory przedczołowej. Objawia się trudnościami w planowaniu dłuższych wypowiedzi. Nie ma zaburzeń w artykulacji, nazywaniu, powtarzaniu, rozumieniu, czytaniu i pisaniu, lecz z formułowaniem własnych wypowiedzi. Brak jest własnej inwencji, poglądów, zdolności prowadzenia logicznej dyskusji. Występują echolalie, stereotypie.
4. Afazja akustyczno-gnostyczna (sensoryczna, Wernickego, paradygmatyczna) – powstaje na skutek uszkodzenia ośrodka Wernickego. Osoba chora nie rozumie mowy własnej i innych, choć potrafi całkiem sprawnie i płynnie mówić. Mowa jest agramatyczna, niezrozumiała, często ma postać słowotoku. Występują trudności w różnicowaniu podobnych fonemów (utrata słuchu fonemowego), z czytaniem i pisaniem.
5. Afazja akustyczno-mnestyczna - powstaje wtedy, kiedy uszkodzenie tylnej części lewego płata skroniowego nie niszczy całkowicie nie niszczy całkowicie okolicy Wernickego lecz powoduje, że nie pracuje ona prawidłowo. W afazji tej następuje utrata śladów pamięciowych słów. Rozumienie na ogół jest zachowane, występują neologizmy, co wiąże się z podejmowaniem prób nazywania.
6. Afazja semantyczna – powstaje na skutek uszkodzenia okolicy na styku płata ciemieniowego, skroniowego i potylicznego. Osoba chora rozumie pojedyncze słowa, ale przejawia trudności w rozumieniu złożonych gramatycznie form wypowiedzi. W tym zaburzeniu traci się zdolność rozumienia wyrażeń przyimkowych, przymiotnikowych, przysłówkowych, metafor. Generalnie występują problemy z rozumieniem sensu wypowiedzi.

Prof. J. Cieszyńska (za Jakobsonem i Zarębiną) wyróżnia:

1. Afazję paradygmatyczną (selekcji, podobieństwa, asocjacji, wyboru), gdzie chory: chętnie wchodzi w dialog, ale sam go nie zaczyna, jest zależny od kontekstu, zachowuje szkielet zdań, stosuje powtórzenia tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi, rzeczowniki i czasowniki szczegółowe zastępuje ogólnymi, ma problemy z nazywaniem przedmiotów, zamiast nazywać – definiuje przez przyległość, nie ma funkcji metalingwistycznych, substytuuje znaki semantyczne przez styczność formy lub znaczenia, ma zaburzone powtarzanie i rozumienie.
2. Afazję syntagmatyczną (przyległości, hierarchii, kombinacji), gdzie chory: dokonuje substytucji fonemowych (w obrębie: płynnych, dźwięcznych, sposobu artykulacji, trzech szeregów, palatalności, samogłosek ustnych i nosowych), niewłaściwie artykułuje ( problemy z artykulacją głoski r, bezdźwięczno-dźwięczna artykulacja dźwięcznych, rozbijanie głosek zwartoszczelinowych na zwartą i szczelinową, zwarte realizowane są z przydechem, artykulacja ma charakter interdentalny, ł realizowane jest jako dwuwargowe w itd.), dokonuje metatez: fonemów, sylab (np. hrebata zamiast herbata czy szaka zamiast kasza), pojawiają się uproszczenia grup spółgłoskowych (żóty zamiast żółty), anaptyksy (okono zamiast okno), reduplikacje (talelerz zamiast talerz), braki: w nagłosie, śródgłosie i wygłosie. Zaburzona jest płynność mówienia: chory sylabizuje, zacina się, błędnie akcentuje.
3. Afazję mieszaną – afazja syntagmatyczna z elementami drugiej lub odwrotnie.
4. Afazję złożoną – problemy typowe dla afazji syntagmatycznej i paradygmatycznej nakładają się na siebie. Podstawowym mechanizmem jest w tym przypadku kontaminacja – pacjent ma problem z dokonaniem wyboru właściwego slowa i dokonuje przestawek (np. zamiast igła i nici mówi nigła).

Diagnoza logopedyczna i funkcjonalna powinna obejmować:

1. Wywiad z osobami bliskimi (rodzaj urazu, informacje nt. funkcjonowania osoby przed wystąpieniem afazji).
2. Sprawdzenie umiejętności językowych w aspekcie nadrzędnym (powtarzanie, rozumienie, nazywanie), biologicznym (fonacja, artykulacja, płynność mówienia), gramatycznym (fleksja werbalna i nominalna, złożone konstrukcje fleksyjno-składniowe, relacje czasowo-przestrzenne), narracyjnym (relacjonowanie, opowiadanie w mowie i piśmie), abstrakcyjnym (związki frazeologiczne i metafory), pragmatycznym (formułowanie sądów, logiczność i adekwatność wypowiedzi, komunikacja niewerbalna – mimika i gesty), złożonych operacji językowych (czytanie, pisanie, liczenie).
3. Sprawdzenie psychofizycznych umiejętności warunkujących posługiwanie się językiem (motoryka: duża, mała i praksja oralna, percepcja wzrokowa i słuchowa, umiejętność dokonywania operacji myślowych: kategoryzowanie; pamięć: symultaniczna, sekwencyjna, ciągi zautomatyzowane, pamięć słuchowa; myślenie: sekwencyjne, przyczynowo-skutkowe, symboliczne, ciągi zautomatyzowane)

Terapia osób z afazją opiera się na ćwiczeniu zaburzonych funkcji i budowaniu kompetencji komunikacyjnej przy zachowaniu zasady minimalizacji słownika, gramatyki i określeniu zbioru sytuacji, w których język ma być stosowany.